Para swap hatlarının içinde ne olduğu ve iyi mi oluşturulduğu, CBCS’lerin kullanımı ne süre konuşulduğu ve internasyonal para sisteminin kalıcı bir bileşeni olabilir mi soruları karşılık buldu.
Genel olarak konjonktürel gereksinimler çerçevesinde
oluşturulan ve geçici olduğu kabul edilen Merkez Bankası Para Swapları (CBCS), hatları tedrici olarak sistemin
kalıcı bir bileşenine dönüşme potansiyeli taşıyor.
3 soruda para swap hatları
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF, Finans ve Bankacılık Bölüm Başkanı Prof. Dr. Itimat Delice, Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası’nın (TCMB) da kullanma girişimlerini başlatmış olduğu para swap hatlarıyla ilgili
bir değerlendirmeyi 3 soruda dile getirdi.
• Para swap hatları nedir ve iyi mi oluşturulur?
Swap sözleşmeleri, tarafların karşılıklı olarak belirli bir
vadeye mevzu olan para (döviz) yada faizi (çapraz döviz swaplarında ikisini
birden) değiş tokuş (takas) yapmalarını elde eden finansal araçlardır.
Her iki
işlemde de taraflar nakit akışlarını değiştirerek, maliyetleri düşürebiliyor ve
etkin risk yönetimi yapabiliyor.
Para swapları süre içinde değişik amaçlarla da
kullanılmaya başlandı ve merkez bankaları içinde oluşturulan likidite
hatlarının bir parçası haline geldi.
CBCS, bir
ülkenin kendi para birimini belirli bir süreliğine karşı ülkenin para birimiyle
takas etmesini ifade ediyor.
Taraflardan biri çoğunlukla bir biriki para
ülkesidir. Genel ilke swap işleminin taraf ülkelerin paraları üstünden
gerçekleştirilmesi olmakla beraber, ara sıra üçüncü bir ülke parası (biriki
para) da işleme mevzu olabiliyor.
Üç senelik sürelerde yapılıyor
Çoğu zaman bu anlaşmalar 3 senelik bir süre
için yapılıyor ve süre dolduğunda yenilenebiliyor. Risk yönetimi ve spekülatif
amaçlarla kullanılan finansal türev enstrümanlarından değişik olarak, bu swap
hatları karşılıklı kredi fonksiyonu görüyor. Taraflar elde ettikleri dövizleri,
kendi bankacılık sistemlerine geçici likidite gereksinimlerini karşılamak için
uygun gördükleri teminatlar karşılığında ödünç verebilir. Her iki merkez
bankası da vade bitiminde işlemi tersine çevirme ve ödünç alınan parayı ve
öncesinden belirlenmiş olan faiz oranını geri ödeme taahhüdünde bulunur. Ters
işlemin şartları öncesinden belirlendiği için nihai ödemeler döviz kurlarında
ortaya çıkan dalgalanmalardan etkilenmez.
Swap hatlarının oluşturulmasında öne çıkan husus, likidite
sıkışıklıklarının giderilmesi ve döviz piyasalarındaki baskıların
hafifletilmesidir. Bu imkanlar merkez bankalarının herhangi bir istikrarsızlık
durumunda daha süratli hareket etmelerini ve duruma hususi finansal destek sunar
sağlamalarını mümkün kılıyor. Bunun yanı sıra bazı ülkeler ödemeler
bilançosunda yaşanmış olan problemler sebebiyle bu imkanı kullanmak isteyebilir.
CBCS’lerin bir öteki kullanım amacı da anlaşmaya taraf olan ülkelerin
karşılıklı tecim ve yatırım akımlarını artırma ve bu tarz şeyleri ulusal paralarla
gerçekleştirme çabaları olabilir. Çin örneğinde olduğu benzer biçimde, ülke parasının
internasyonal hale gelmesine yönelik girişimler de bu bağlamda
değerlendirilebilir.
• CBCS’lerin kullanımı ne süre gündeme geldi?
CBCS’ler, 2008 küresel finans krizinde, yaşanmış olan likidite
sıkışıklıklarının önüne geçilmesi ve internasyonal ödemelerin aksamadan
yürütülebilmesi açısından kullanışlı enstrümanlar olarak gündeme geldi.
Kriz
esnasında internasyonal biriki kaynak yetersizliğinin finansal
istikrarsızlıklara yol açarak küresel piyasaların işleyişini ve makroekonomik
göstergeleri bozmaması için Amerikan Merkez Bankası (Fed) öncülüğünde 6 büyük
merkez bankası kendi aralarında çift taraflı swap hatları oluşturdu. Bu
anlaşmalar Ekim 2013’te kota ve süre sınırlamasına doğal olarak olmaksızın kalıcı hale
getirildi. Fed, 9 merkez bankasıyla da geçici swap hatları oluşturdu. Kriz
döneminde bu kolaylık üstünden birçok internasyonal banka, bilhassa dolar
likiditesine erişim imkanı elde etti. Kovid-19 salgınının doğurduğu baskılar
karşısında 2020’de Fed anlaşmaların kapsamını tekrardan genişleterek, daha ilkin
geçici antak kalma meydana getirilen ülkelerle yeni hatlar oluşturdu.
Fed, swap hatlarını oluştururken, ABD Birleşik
Devletleri’yle yoğun ticari ve finansal ilişkileri olan ülkelerin likidite
sorunlarının önüne geçerek, kendi ekonomisini dışsal şoklardan koruma amacı
güdüyordu. Swap hatları birçok ülke için dış finansmana erişim sağlamanın yeni
ve alternatif bir yolu olarak görülmeye başlandı. Sadece ABD, oluşturduğu swap
hatlarını dar bir ülke grubuyla sınırı olan tuttu.
Fed’in uygulamaya koyduğu swap hatlarının bir benzerini Asya
kıtasında Çin yapmaya başladı. ABD bu imkanı kullanarak küresel ölçekte
dolar kıtlıklarının oluşturabileceği istikrarsızlıklara karşı tedbir aldı. Çin
ise aynı aracı internasyonal para ve finans sistemindeki etkinliğini artırma,
Renminbi’nin (RMB) internasyonal piyasada dolara alternatif hale gelmesine dönük
uzun vadeli stratejinin bir parçası olarak ele aldı. Bu çerçevede Çin’in
oluşturduğu CBCS hatları Asya bölgesinin dışına taştı. 2009 sonrası dönemde
40’a yakın ülkeyle swap anlaşması yapılmış oldu.
Türkiye’de de küresel gelişmelere paralel olarak, bilhassa
ilgili ülkelerle ticari ve finansal ilişkilerin geliştirilmesi ve dış ticarette
ulusal paraların kullanılmasının sağlanması amaçlarıyla swap hatları oluşturma
girişimleri başlatıldı. Katar, Cenup Kore, Çin ve Birleşik Arap Emirlikleri
merkez bankaları ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası içinde para swap
anlaşmaları yürürlüğe kondu.
• CBCS’ler internasyonal para sisteminin kalıcı bir
bileşeni olabilir mi?
Genel olarak konjonktürel gereksinimler çerçevesinde
oluşturulan ve geçici olduğu kabul edilen CBCS hatları tedrici olarak sistemin
kalıcı bir bileşenine dönüşme potansiyeli taşıyor. Dünya ekonomisinde risk ve
belirsizliklerin devamlı arttığı bir dönemde CBCS’ler rezervlere ve
internasyonal kuruluşlardan ve hükümetlerden elde edilmiş kredilere ilave bir
kaynak olarak görülüyor. Para swap hatları IMF kredileri benzer biçimde şartlılık kriterine
doğal olarak değil ve öteki bölgesel finansman imkanlarına bakılırsa daha kolay ve hızlıca
finansmana erişim imkanı sunuyorlar. Kullanılmasalar bile bu hatların varlığı
finans sistemi için bir güvence fonksiyonu görüyor. Bu yönüyle internasyonal
kurumsal düzenlemelerin yerine, taraflar içinde meydana getirilen sözleşmeye dayalı
ilişkilerin belirleyici olduğu bir süreci ifade ediyorlar.
Küresel likiditenin Fed’in kararlarından mühim seviyede
etkilendiği gerçeği dikkate alındığında, etkin yönetilmeleri halinde bu tür
anlaşmaların internasyonal para ve finans sistemi üstünde mühim yansımaları
olabilir. Bunlar içinde, swap hatlarının likidite sıkışıklıklarını
gidermeleri, internasyonal rezervlerin çeşitlenmesi sürecine katkı yapmaları,
ulusal paralarla dış tecim yapılması sürecini kolaylaştırmaları ve dış
şoklara karşı finansal güvenlik ağı oluşturmaları hususları öne çıkıyor. Öteki
taraftan sağladıkları avantajlara rağmen, mevcut swap hatlarının küresel ve
bölgesel koordinasyon mekanizmalarından yoksun olmasının, sistemin bütünü
açısından mühim risklere kaynaklık edebileceği öne sürülüyor.
